Historia kart do gry: jak powstała współczesna talia kart

Pochodzenie chińskich kart do gry

Ludzie od zarania dziejów cenili sobie dobrą zabawę – także współcześnie jest ona istotnym elementem życia codziennego. Jednak naprawdę niesamowite jest to, że grając w niektóre gry, nadal wykonujemy te same gesty, co nasi indyjscy prapraprzodkowie sprzed tysięcy lat, rzucający po raz pierwszy sześciościenną kością (ilustracja 2) – najstarszą poprzedniczką karty do gry. Z Indii kości do gry prawdopodobnie już w II wieku p.n.e. trafiły do Chin, gdzie ponad tysiąc lat później jakiś kreatywny gracz, złączywszy ze sobą dwie kości, stworzył płytkę domina. Gdy nowa forma rozpowszechniła się i ugruntowała swoją pozycję w świecie gier, wykonanie płytki z papieru i tym samym przekształcenie jej w kartę było już tylko kwestią czasu¹.

W kulturze Zachodu automatycznie zakładamy, że karty do gry muszą być papierowe. Jednak w Chinach materiał, z którego wykonywano „płytki” do gier, nie był aż tak istotny. Na przykład w domino grano za pomocą kamieni zrobionych z kości zwierząt, kości słoniowej lub papieru. Takie „płytki” we współczesnym języku chińskim określa się jednym wspólnym terminem: pai (zhi pai oznacza „papierowe tabliczki”, czyli karty)². Spośród materiałów używanych do produkcji chińskich „płytek”, papier należał do najbardziej nietrwałych. Być może właśnie dlatego najstarsza chińska karta papierowa (ilustracja 3) odkryta w 1905 roku w pobliżu Turfanu w północno-zachodnich Chinach przez niemieckiego archeologa Alberta von Le Coq, pochodzi dopiero z około 1400 roku n.e.³ Wielu badaczy uważa jednak, że karty do gry wynaleziono nawet 500 lat wcześniej: w IX lub X wieku⁴.

Ale czy rzeczywiście tak było? Najważniejszym dowodem potwierdzającym tę teorię jest relacja Xiu Ouyanga opisująca popularną w IX wieku, czyli za czasów dynastii Tang, „grę w liście” (葉子)⁵. Xiu, XI-wieczny historyk, wyjaśnia, że w Chinach Tangów spisywane na papierze dłuższe teksty przyjmowały najczęściej formę zwoju. Jednak korzystanie z zapisków w takiej postaci stawało się niezwykle niewygodne w czasie gry, gdy pojawiała się potrzeba nieustannego odwoływania się do notatek. Aby uniknąć długich przerw, podczas których gracz musiał rozwinąć cały zwój w celu wyszukania potrzebnych informacji, a następnie ponownie go zwinąć, Chińczycy wynaleźli formę skoroszytu, podobną do współczesnego notatnika. Strony tego „notesu” zostały nazwane yèzi, czyli „liście”⁶, a w późniejszych interpretacjach wielu badaczy uznało je za karty do gry. Z tym twierdzeniem nie zgadza się jednak Andrew Lo, sugerując, że IX-wieczne słowo yèzi oznaczało jedynie strony skoroszytu z instrukcją używanego podczas rozgrywki w grę planszową zwaną „grą w liście”. Lo wskazuje również, że najwcześniejsze udokumentowane wystąpienie stosowanego obecnie w języku chińskim terminu zhi pai (紙牌), czyli „papierowe karty do gry”, pochodzi z akt procesowych z 1294 roku, zamieszczonych w Kodeksie Dynastycznym Świętej Administracji Wielkiej Dynastii Yuan, którego spisywanie ukończono w 1320 roku⁷. Daty te plasują się znacznie bliżej XIV-wiecznej karty z Turfanu niż IX wiek, kiedy to, według niektórych badaczy, wynaleziono pierwsze karty do gry.

Odpowiedź na pytanie „kiedy Chińczycy wynaleźli karty do gry?” zależy od tego, jak zinterpretujemy termin yèzi z czasów dynastii Tang. Jeśli założymy, że oznacza on „karty do gry”, wówczas ich wynalezienie przypada na IX wiek. Natomiast jeśli miałby on oznaczać jedynie „strony skoroszytu”, to najwcześniejszą wzmiankę o chińskich kartach do gry można datować dopiero na przełom XIII i XIV wieku.

Egipskie karty do gry z czasów Mameluków

Do czasów współczesnych zachowało się zaledwie kilka najwcześniejszych kart do gry stworzonych przez cywilizację muzułmańską. Kolekcja Keir (ang. the Keir Collection), obecnie prezentowana w Muzeum Sztuki w Dallas, zawiera m.in. dwa fragmenty kart numerowanych, których styl wskazuje na pochodzenie z XIII-wiecznego Egiptu. Kolor tych kart może wydawać się dość niezwykły dla gracza zaznajomionego jedynie ze współczesnymi standardowymi kartami do gry, w których występują pik, trefl, kier i karo – tu zaś mamy kielichy namalowane w pięknym, dekoracyjnym stylu (ilustracja 4)⁸. Ten styl powstał w okresie burzliwych zmian władzy w Egipcie, kiedy to pośród chaosu siódmej krucjaty zakończyły się rządy dynastii Ajjubidów. W 1250 roku sułtanat egipski przeszedł w ręce byłych żołnierzy-niewolników Ajjubidów zwanych Mamelukami, którzy następnie władali Egiptem aż do 1517 roku.

Pod koniec okresu rządów mameluckich wyprodukowano najlepiej zachowaną talię wczesnych arabskich kart do gry, jaką obecnie znamy. Te tak zwane „karty mameluckie” datowane są na XV wiek, chociaż pięć z nich mogło powstać wcześniej lub później⁹. Obecnie cały zestaw (ilustracja 5) znajduje się w zbiorach Muzeum Pałacu Topkapı w Stambule, gdzie mogą go studiować badacze. Niektórzy z nich postrzegają te karty jako możliwe stadium pośrednie między chińskimi a europejskimi kartami do gry ze względu na podobieństwa do obu tych typów. Talia z pałacu Topkapı pierwotnie składała się z 52 kart (z których zachowało się jedynie 48) rozdzielonych między cztery kolory – monety, kije do polo, kielichy i miecze. Na każdy kolor składało się dziesięć kart numerowanych i trzy figury: król (malik), wicekról (nā’ib mālik) i drugi wicekról (thānī nā’ib)¹⁰.

Jeden z chińskich rodzajów kart, tak zwane „karty pieniężne”, opisane po raz pierwszy w XV wieku, również miał cztery kolory (z tą jednak różnicą, że nie zawierał figur): monety (chodzi o chińskie kesze z otworem pośrodku), sznury monet, miriady sznurów i dziesiątki miriad (ilustracja 6)¹¹. Niektórzy autorzy wysuwają hipotezę, że Mamelucy mogli zapożyczyć chińskie symbole kolorów i zmodyfikować je na własne potrzeby¹².

Istnieją jednak dwa argumenty przeczące tej teorii:
1)XIII-wieczne karty mameluckie z kolekcji Keir są o 200 lat starsze od najstarszych egzemplarzy ich domniemanego chińskiego pierwowzoru.
2)Zarówno talia z pałacu Topkapı, jak i współczesne jej arabskie teksty nazywają karty do gry terminem kanjifah zapożyczonym z języka perskiego.

Z tego względu najbardziej prawdopodobnym wydaje się, że karty do gry zawędrowały z Chin do Persji, skąd dopiero trafiły do świata arabskojęzycznego¹³.

Arabowie posługują się kartami do gry od co najmniej XIII wieku – z tego okresu pochodzą najstarsze zachowane egipskie karty. Do Egiptu karty do gry przybyły z Persji, zaś Persowie wzorowali swoje karty na modelu chińskim.

Pierwsze europejskie karty do gry

Najwcześniejsza, choć bardzo lakoniczna, wzmianka o kartach do gry w Europie pochodzi ze słownika rymów opracowanego w języku katalońskim przez poetę Jaume Marcha w 1371 roku. Jest to zaledwie jedno słowo, naip, którego po dziś dzień używa się w języku katalońskim na określenie „kart do gry”¹⁴ i które najprawdopodobniej pochodzi od arabskiego nā’ib (نَائِب), oznaczającego „zastępcę”. Co ciekawe, wyraz nā’ib występuje w nazwach dwóch mameluckich kart z pałacu Topkapı: wicekról (nā’ib mālik) i drugi wicekról (thānī nā’ib). Nietrudno sobie wyobrazić, że XIV-wieczni Katalończycy początkowo używali tego arabskiego terminu tylko w odniesieniu do kart wicekróli, jednak po jakimś czasie zaczęli go stosować do mówienia o grze lub kartach w ogóle. Natomiast z samego faktu, że średniowieczni mieszkańcy Katalonii posługiwali się w kontekście kart do gry terminem nā’ib, można wysnuć dwa istotne wnioski:
1)Europejczycy zapewne przejęli karty do gry od swoich arabskojęzycznych sąsiadów.
2)Chociaż nie zachowały się żadne karty wicekróli z XIV wieku, świat arabski już wtedy musiał produkować talie podobne do tej z pałacu Topkapı.

Z jednego z wpisów do kroniki włoskiego miasta Viterbo wynika, że XIV-wieczni Włosi byli świadomi arabskiego pochodzenia kart do gry. Anonimowy kronikarz odnotował, że „w roku Pańskim 1379 do Viterbo przywieziono grę w karty, która w języku saraceńskim [tj. arabskim] nazywa się naib”¹⁵.

Czy zatem Europejczycy przywieźli karty do gry prosto z mameluckiego Egiptu? Zdecydowanie bardziej prawdopodobne wydaje się to, że punktem stycznym był Półwysep Iberyjski¹⁶, który od VIII do XV wieku znajdował się pod (stopniowo słabnącymi) rządami Arabów, zwanych przez ówczesnych Europejczyków „Maurami”. Obszar Iberii, ze swoimi długotrwałymi i ścisłymi relacjami ze światem arabskim, był naturalną bramą, przez którą każda użyteczna i pożądana nowinka wkraczała do Europy. Podobnie jak najstarsze teksty dokumentujące istnienie kart do gry, tak i najstarsze faktyczne karty odkryte na ziemiach europejskich pochodzą z Katalonii – Simon Wintle, pasjonat historii kart, natrafił na nie w zbiorach Institut Municipal d’Història (Miejskiego Instytutu Historii) w Barcelonie, gdzie przez dziesięciolecia leżały zapomniane i nieznane szerszej publiczności. Znalezisko Wintle’a to nierozcięty arkusz niepokolorowanych kart w stylu arabskim z początku XV wieku. Widnieją na nim symbole kolorów podobne do tych na kartach mameluckich: monety, maczugi, kielichy i miecze. W oryginale, z którego kopiował rzemieślnik, maczugi były zapewne kijami do polo – jednak brak znajomości tego sportu w świecie chrześcijańskim sprawił, że rysownik nie wiedział, co tak naprawdę odwzorowuje (ilustracja 7)¹⁷.

Wkrótce po tym, gdy Katalończycy i Włosi wciągnęli się w „nową” grę, karty rozprzestrzeniły się po całej Europie Zachodniej z szybkością błyskawicy. W źródłach historycznych pierwsze wzmianki o grze w karty pojawiają się w latach siedemdziesiątych XIII wieku we Florencji i Sienie (Włochy), Paryżu (Francja), Bazylei (Szwajcaria) i prowincji Brabancja (Belgia), a w kolejnych dwóch dekadach liczba takich wystąpień rośnie skokowo¹⁸. Europejczycy niemal natychmiast zaczęli produkować swoje własne karty, eksperymentując ze stylem i składem talii i tak stopniowo kształtując rozmaite, często nadal używane w różnych regionach Europy, zestawy kart do gry. Pierwszym efektem tych działań była talia typu łacińskiego (używana w Hiszpanii, Portugalii i we Włoszech)¹⁹, której wczesnym egzemplarzem jest kolejna katalońska talia „mauretańska”, datowana na lata 1400-1420 i znajdująca się w zbiorach Muzeum Kart do Gry Fourniera w Álavie (hiszp. Museo Fournier de Naipes de Álava), w Hiszpanii (ilustracja 8). W talii tej zachowano arabskie kolory: monety, kielichy, maczugi i miecze. Jednak w przeciwieństwie do kart do gry z pałacu Topkapı, w których karty króla, wicekróla i drugiego wicekróla nie przedstawiały postaci ludzkich, a jedynie identyfikujące je napisy, karty figuratywne z muzeum Fourniera wyobrażają stojące, siedzące bądź jadące konno osoby. Graficzne przedstawienie ludzi było kamieniem milowym w historii kart do gry, wyznaczającym przejście od pierwotnego arabskiego wzoru do stylu charakterystycznego dla powszechnie używanej dziś standardowej talii.

Karty do gry przywędrowały do Europy ze świata arabskiego przez teren Hiszpanii przed 1370 rokiem. Talia typu łacińskiego była pierwszym oryginalnym europejskim zestawem kart. Zachowano w niej arabskie kolory (zastępując jedynie kij do polo maczugą), ale wprowadzono postacie ludzkie na kartach figuratywnych.

Historia nowoczesnych kart do gry: talia typu francuskiego

Szybko zbliżamy się do punktu kulminacyjnego tej historii, czyli do powstania standardowej talii kart, która podbiła serca graczy na całym świecie. Wyewoluowała ona z talii typu francuskiego stworzonej w XV wieku. Podczas gdy wczesne dzieje europejskich kart do gry są bardzo słabo udokumentowane, z XV wieku pochodzi całe bogactwo świadectw tekstowych i materialnych. Co ciekawe, duża część zachowanych do dziś kart do gry z tego okresu przetrwała dzięki uznaniu ich za wadliwe bądź zniszczone i wykorzystaniu – zamiast wyrzucać – do wzmocnienia okładek książek²⁰. Dlatego też warto czytać stare książki – choćby dla takich nieoczekiwanych znalezisk!

Wiek XV to w Europie czas powstawania licznych regionalnych odmian talii kart, w tym hiszpańskiej, niemieckiej i wreszcie francuskiej. Zajmijmy się nimi po kolei.

Talię hiszpańską stworzyli Francuzi. Przez większość XV wieku to właśnie oni wytwarzali karty na rynek hiszpański, stopniowo wprowadzając modyfikacje do starej łacińskiej talii. Jeszcze przed 1460 rokiem uprościli projekt kart i zastąpili tradycyjnie siedzących królów stojącymi²¹. Ostatecznie stworzyli to, co obecnie znane jest jako talia typu hiszpańskiego:
•kolory zachowane z kart arabskich (monety, maczugi, kielichy i miecze);
•trzy karty przedstawiające postaci ze średniowiecznego dworu królewskiego: stojący król, jeździec lub rycerz na koniu oraz stojący „giermek” lub „młodzieniec” – walet;
•dziewięć kart numerowanych od 1 do 9;
•łącznie 48 kart w talii (ilustracja 9)²².

Mniej więcej w tym samym okresie (tj. około 1460 roku), po kilku dekadach eksperymentowania z różnymi taliami i kolorami (wśród najpopularniejszych były te nawiązujące do polowań; ilustracja 10), niemieccy producenci w końcu przyjęli własny standardowy typ talii. Ostatecznie zdecydowali się na kolory, które różniły się od łacińskich, a tym samym od arabskich: wino, czerwień, żołądź i dzwonek²³. Podobnie jak w łacińskim (a nawet wcześniejszym, arabskim) pierwowzorze, również w niemieckim systemie znalazły się trzy męskie figury: król i dwóch waletów – Ober (wyżnik) i Unter (niżnik) (ilustracja 11). Wszystkie figury trzymały w dłoniach znaki swoich kolorów, a waletów można było odróżnić po tym, czy kierowali rękę w górę (wyżnik), czy w dół (niżnik). Talia składała się z 48 kart, ale w przeciwieństwie do zestawu hiszpańskiego, zawierała dziesiątkę zamiast jedynki (czyli asa)²⁴. Talie typów hiszpańskiego i niemieckiego są używane w swoich regionach w stosunkowo niezmienionej formie do dziś, stanowiąc wciąż żywą pamiątkę po najwcześniejszych europejskich kartach do gry²⁵.

Wreszcie około 1480 roku Francuzi przystąpili do opracowywania własnego typu talii, zamierzając produkować karty najszybciej i najtaniej, jak to było wówczas możliwe. Dotychczasowe doświadczenia z hiszpańskimi symbolami kolorów nauczyły ich, że są one zbyt skomplikowane zarówno do rysowania, jak i do kolorowania przy pomocy szablonów, co było preferowaną wówczas metodą ilustrowania kart. Z tego względu Francuzi przyjęli niemieckie symbole kolorów, ale ustandaryzowali ich kształt, rozmiar i barwy. Wino przekształcono w stylizowane ostrze broni – pik, żołądź w trójlistną koniczynę – trefl, dzwonkowi odpowiadał czerwony romb – karo, a czerwień zachowała niezmieniony kształt serca (polska nazwa tego koloru w talii typu francuskiego to „kier”) (ilustracja 12). Stojący król, którego francuscy producenci kart wymyślili na potrzeby Hiszpanów, oraz walet nie stwarzali problemów. Jednak konny jeździec okazał się zbyt skomplikowany do narysowania. Z kolei niemieckie figury wyżnika i niżnika były do siebie tak podobne, że rozróżnienie ich na pierwszy rzut oka sprawiało graczom nie lada problem. Wszystkie te niedogodności związane z męskimi figurami doprowadziły do pojawienia się stojącej królowej, nazywanej również „damą”. Dama także była niemieckim wynalazkiem, ale dotychczas występowała jedynie w niestandardowych taliach zawierających cztery figury, jako karta równorzędna królowi i nadrzędna w stosunku do wyżnika i niżnika. W talii typu francuskiego dama zastąpiła jeźdźca, co w efekcie doprowadziło do powstania kombinacji: król, dama, walet. Figury te nie trzymały symboli swoich kolorów w rękach tak, jak to miało miejsce w poprzednich projektach – na nowych kartach symbole po prostu unosiły się w powietrzu (ilustracja 13).

Wszystkie te zmiany pozwoliły francuskim producentom kart powrócić do postaci, jaką miała pierwotnie ręcznie malowana talia arabska: 52 karty, w tym po trzy figury i po dziesięć kart numerowanych dla każdego z czterech kolorów. 52-kartowe talie nie były niczym nadzwyczajnym w średniowiecznej i wczesnorenesansowej Europie – jedyna zachowana kompletna XV-wieczna talia, zestaw Cloisters, należy do tego właśnie typu. Jednak wraz z pojawieniem się druku, a w szczególności techniki drzeworytniczej (ksylografii), producenci zaczęli faworyzować talie składające się z 48 kart. W ksylografii posługiwano się drewnianymi klockami, na których wcześniej wyżłobiono odpowiedni rysunek. Otrzymane w ten sposób stemple rękodzielnik pokrywał tuszem i odciskał je na papierze. Na prostokątnym klocku z łatwością można było rozmieścić 24 karty (w sześciu rzędach, po cztery karty w każdym rzędzie). Podobne rozmieszczenie 26 kart na takim klocku było jednak niemożliwe! Każda próba wydrukowania 52 kart do gry dawałaby dwadzieścia dodatkowych, niepotrzebnych kart, nieuchronnie zwiększając koszty produkcji. Co więcej, różnorodne kształty i rozmiary symboli kolorów wymagały wielu szablonów do barwienia. W przebłysku geniuszu Francuzi ograniczyli drukowanie kart tylko do figur – było ich 12 na talię, dzięki czemu łatwo mieściły się na pojedynczym klocku. Kart numerowanych nie trzeba było już drukować dzięki ustandaryzowaniu symboli kolorów; teraz można było wytwarzać je poprzez wielokrotne odciskanie pojedynczego szablonu na karcie. To wszystko przyczyniło się do usprawnienia francuskiej produkcji, czyniąc ją bardziej wydajną i opłacalną, a w efekcie rewolucjonizując europejski rynek karciany²⁶.

Około 1480 roku francuscy producenci kart ustalili większość cech współczesnej standardowej talii: 52 karty w kolorach pik (♠), trefl (♣), karo (♦) i kier (♥) oraz królowa jako jedna z trzech figur. Głównym powodem tych innowacji była chęć optymalizacji produkcji.

Najpopularniejsze karty do gry: wzór anglo-amerykański

Ujednolicona, nowoczesna talia 52 kart opracowana przez Francuzów wymagała jedynie kilku drobnych poprawek, aby przekształcić się w swoją współczesną wersję, używaną w grach online i offline na całym świecie. W XV i XVI wieku jednym z głównych rynków zbytu dla francuskich kart produkowanych w mieście Rouen była Anglia i to właśnie jej mieszkańcy sprawili, że w ciągu kolejnych 200 lat karty zmieniły swój wygląd. Pierwsza z tych zmian dokonała się niechcący. Produkowane przez mniej doświadczonych w tym rzemiośle Brytyjczyków karty straciły na jakości wykonania, a niektóre detale zaprojektowane przez francuskich artystów, zostały źle zinterpretowane i zniekształcone²⁷. Dla przykładu porównaj dwóch królów kier: kartę wykonaną w Rouen około 1567 roku (ilustracja 14) oraz jej brytyjski odpowiednik wyprodukowany około roku 1750 (ilustracja 15). Pomijając dyskusyjne walory artystyczne karty brytyjskiej, przedstawiona na niej postać jest pozbawiona nóg, a zamiast dzierżyć topór, wydaje się wbijać miecz we własną głowę. Co ciekawe, w XXI-wiecznej standardowej talii o wzorze anglo-amerykańskim (ilustracja 16) król kier nie zmienił pozycji, co zyskało mu przydomek „Króla samobójcy” (ang. Suicide King).

Większość nowatorskich rozwiązań wprowadzonych przez Brytyjczyków wynikła jednakże z praktycznych potrzeb graczy. Na przełomie XVIII i XIX wieku brytyjscy producenci zaczęli pomału wdrażać ówczesną francuską nowinkę w postaci kart symetrycznych (tj. takich, w których górna i dolna połowa karty są swoimi odbiciami lustrzanymi). Takie rozwiązanie wyeliminowało konieczność obracania figur ułożonych do góry nogami, co do tej pory zdradzało przeciwnikom, jaki rodzaj karty posiada gracz²⁸. Kolejnym odwiecznym problemem była niemożność odczytywania wartości kart trzymanych w wachlarzu, gdyż nie miały one oznaczeń na rogach. Wprawdzie indeksy złożone z dwóch elementów – symbolu koloru i wartości karty – znano w Europie już od XV wieku, jednak dopiero 400 lat później zaczęto umieszczać je w rogach kart. Amerykański producent Cyrus W. Saladee wprowadził takie oznakowanie kart w 1864 roku, a najbardziej wpływowe przedsiębiorstwo karciane w Anglii, Goodall and Son, zrobiło to samo w roku 1874²⁹. To właśnie Goodall and Son odpowiada także za znane nam dobrze rysy twarzy postaci dworskich na kartach figuratywnych standardowej talii³⁰.

Nie upłynęło wiele czasu zanim Amerykanie, na czele z Samuelem Hartem i jego firmą New York Consolidated Card Co., wyprzedzili Brytyjczyków jako wiodący producenci kart. Hart wpadł na pomysł zaokrąglenia rogów kart do gry, tak aby nie zużywały się one zbyt szybko³¹. W 1864 roku zaobserwował także, że angielski skrót dla waleta, czyli Kn od Knave (który już za kilka lat miał trafić do indeksu narożnego), był często mylony ze skrótem K od King, oznaczającym króla. Dlatego właśnie Hart wpadł na pomysł zastąpienia skrótu Kn literą J od angielskiego słowa jack. Nie była to wprawdzie nowatorska koncepcja, gdyż określenia tego używano już w XVII wieku w grze karcianej All Fours, choć w tamtym czasie uchodziło ono za wulgarne. Jednak w XIX-wiecznych Stanach Zjednoczonych słowo jack straciło swój pejoratywny wydźwięk i zaczęło być używane w odniesieniu do mężczyzn jako takich, stając się, niejako, synonimem słowa knave w jego pierwotnym znaczeniu – „chłopiec lub młody mężczyzna”³².

Ciekawostką jest, że Hart wynalazł także inną słynną kartę: jokera³³. Ta część opowieści wykracza jednak poza historię talii złożonej z 52 kart.

W XX wieku nikt już nie pamiętał o drukowaniu kart techniką ksylografii. Odświeżone przez Brytyjczyków i Amerykanów karty typu francuskiego powlekano wzmacniającą warstewką plastiku i w tej postaci, masowo produkowane, podbiły one świat graczy. Rozpowszechnienie gier takich jak poker, remik czy brydż sprawiło, że inne europejskie i azjatyckie karty zostały zepchnięte na dalszy plan, ale na szczęście nie zniknęły z powierzchni ziemi. Mieszkańcy Chin, Indii, Hiszpanii, Niemiec i wielu innych krajów nadal grają w swoje tradycyjne gry karciane, używając w tym celu charakterystycznych dla ich regionów typów kart.

Współczesny anglo-amerykański wzór kart powstał w XIX wieku dzięki innowacjom wdrożonym przez brytyjskich i amerykańskich producentów. Bazując na talii typu francuskiego, wprowadzili oni możliwość obracania kart do góry nogami, zaokrąglone rogi z indeksami oraz nową nazwę dla najniższej figury: Jack (J) zamiast Knave (Kn).

Przypisy

1. ^ Wilkinson 1895, s. 67, 77; Needham 1962, s. 328–331.
2. ^ Dummett 1980, s. 35.
3. ^ Dummett 1980, s. 38.
4. ^ Np., Needham 1962, s. 329; Dummett 1980, s. 34.
5. ^ Dziękuję Adrianowi Kędziorowi za pomoc przy źródłach w języku chińskim.
6. ^ https://www.gutenberg.org/cache/epub/25431/pg25431.html.
7. ^ Lo 2000, s. 403, 406.
8. ^ Dummett 1980, s. 40 [przyp. 22], 41.
9. ^ Dummett i Abu-Deeb 1973, s. 107.
10. ^ Dummett i Abu-Deeb 1973, s. 107–108, 112; Dummett 1980, s. 39.
11. ^ https://en.wikipedia.org/wiki/Chinese_playing_cards#Money-suited_cards.
12. ^ https://en.wikipedia.org/wiki/Playing_card_suit#Origin_and_development_of_the_Latin_suits.
13. ^ Dummett 1980, s. 43–44, 57–64.
14. ^ Denning 1996, s. 14.
15. ^ Dummett i Abu-Deeb 1973, s. 113–114.
16. ^ Denning 1996, s. 16.
17. ^ https://www.wopc.co.uk/spain/moorish/moorish-playing-cards.
18. ^ Dummett 1980, s. 10; Denning 1996, s. 16.
19. ^ Dummett 1980, s. 16–17.
20. ^ Dummett 1980, s. 13.
21. ^ Dummett 1980, s. 22–23.
22. ^ Dummett 1980, s. 5–7.
23. ^ Dummett 1980, s. 16, 22.
24. ^ Dummett 1980, s. 5–8.
25. ^ Dummett 1980, s. 27.
26. ^ Dummett 1980, s. 23.
27. ^ https://i-p-c-s.org/pattern/ps-48.html.
28. ^ Dummett 1980, s. 11, 27 [przyp. 36]; Laird 2009, s. 290.
29. ^ Dummett 1980, s. 11, 20, 27 [przyp. 36]; https://www.wopc.co.uk/goodall/chas-goodall-and-son-1820-1922; https://www.wopc.co.uk/playing-cards/corner-indices.
30. ^ https://www.wopc.co.uk/goodall/chas-goodall-and-son-1820-1922.
31. ^ https://familytreemagazine.com/history/history-matters-playing-cards/.
32. ^ Laird 2009, s. 290; https://www.etymonline.com/word/jack; https://en.wikipedia.org/wiki/Jack_(playing_card).
33. ^ Laird 2009, s. 290.

Bibliografia

Benham W. Gurney, Playing Cards: History of the Pack and Explanations of Its Many Secrets, Spring Books, Londyn 1931.

Denning Trevor, The Playing-Cards of Spain: A Guide for Historians and Collectors, Cygnus Arts, Londyn 1996.

Dummett Michael, The Game of Tarot: from Ferrara to Salt Lake City, Duckworth, Londyn 1980.

Dummett Michael, Kamal Abu-Deeb, „Some Remarks on Mamluk Playing Cards”, Journal of the Warburg and Courtauld Institutes, t. 36, 1973, s. 106–128.

Laird Jay, „History of Playing Cards” [w:] Encyclopedia of Play in Today’s Society, red. Rodney P. Carlisle, t. 1., Sage Publications, Los Angeles 2009, s. 288–293.

Lo Andrew, „The Game of Leaves: An Inquiry into the Origin of Chinese Playing Cards”, Bulletin of the School of Oriental and African Studies, t. 63, nr 3, 2000, s. 389–406.

Needham Joseph, Science and Civilisation in China, t. 4: Physics and Physical Technology, część 1: Physics, Cambridge University Press, Cambridge 1962.

Wilkinson, W.H. „Chinese Origin of Playing Cards”, American Anthropologist, t. 8, nr 1, 1895, s. 61–78.

Spis ilustracji

1. Współczesne karty ze standardowej talii: król i szóstka trefl.
2. Kość do gry z terakoty znaleziona w Mohendżo Daro (Pakistan), 2500–1900 p.n.e. Oryginalne zdjęcie wykonane w Ashmolean Museum w Oksfordzie przez Zunkir, przycięte. Źródło: Wikimedia Commons, licencja: Attribution-Share Alike 4.0 International License.
3. Najstarsza chińska karta papierowa z Turfanu (Chiny), ok. 1400 n.e.; obecnie w Muzeum Etnologicznym w Berlinie. Źródło: Wikimedia Commons, licencja: domena publiczna.
4. Dwa fragmenty egipskich kart do gry z Kairu (Egipt) z początku XIII wieku; obecnie w Muzeum Sztuki w Dallas, Kolekcja Keir. © 2021, Dallas Museum of Art, obiekty K.1.2014.1132 i K.1.2014.1133.
5. Szóstka monet, dziesiątka kijów do polo, trójka kielichów i siódemka mieczy z mameluckiej talii kart (Egipt) z XV wieku; obecnie w Muzeum Pałacu Topkapı w Stambule. Kompozycja oryginalna autorstwa Countakeshi. Źródło: Wikimedia Commons, licencja: Attribution-Share Alike 4.0 International License.
6. Chińskie „karty pieniężne” z XIX wieku; obecnie w Muzeum Brytyjskim. Licencja: Creative Commons Attribution-NonCommercial-ShareAlike 4.0 International (CC BY-NC-SA 4.0). © The Trustees of the British Museum.
7. Najstarsze europejskie karty do gry z obszaru Katalonii, początek XV wieku. Nierozcięty i niepokolorowany arkusz kart w stylu arabskim; obecnie w Institut Municipal d’Història w Barcelonie. Rysunek autorstwa Karoliny Juszczyk na podstawie ilustracji z „Moorish playing cards” Simona Wintle’a.
8. Walet monet z katalońskiej talii „mauretańskiej” z lat 1400-1420; obecnie w Muzeum Kart do Gry Fourniera w Álavie (Hiszpania). Źródło: Wikimedia Commons, licencja: domena publiczna.
9. Nierozcięty arkusz kart typu hiszpańskiego z 1574 roku. Ilustracja pierwotnie opublikowana w Museo español de antigüedades, t. 3, 1874. Źródło: Wikimedia Commons, licencja: domena publiczna.
10. Wyżnik (Ober) kaczek ze stuttgarckiej talii myśliwskiej, 1429 rok; obecnie w Landesmuseum Württemberg w Stuttgarcie (Niemcy). Licencja: Creative Commons Attribution 4.0 International (CC BY 4.0). © Landesmuseum Württemberg, Stuttgart.
11. Niżnik (Unter) żołędny z talii typu niemieckiego z okresu 1540-1560; obecnie w Landesmuseum Württemberg w Stuttgarcie (Niemcy). Licencja: Creative Commons Attribution-NonCommercial-ShareAlike 4.0 International (CC BY-NC-SA 4.0). © Deutsches Spielkartenmuseum, Leinfelden-Echterdingen.
12. Transformacja niemieckich symboli kolorów w symbole francuskie. Rysunek autorstwa Karoliny Juszczyk z wykorzystaniem obrazów stworzonych przez Infanf: Wino, Żołądź, Dzwonek i Czerwień, dostępnych za pośrednictwem Wikimedia Commons (domena publiczna).
13. Nierozcięty arkusz kart do gry typu francuskiego, wyprodukowany w Rouen przez Valery’ego Faucila ok. 1516 roku; obecnie znajduje się w British Museum. Licencja: Creative Commons Attribution-NonCommercial-ShareAlike 4.0 International (CC BY-NC-SA 4.0). © The Trustees of the British Museum.
14. Król kier z talii typu francuskiego, wyprodukowanej w Rouen około 1567 roku. Benham 1931, s. 28, rys. 59.
15. Król kier z talii typu francuskiego, wyprodukowanej w Anglii około 1750 roku. Benham 1931, s. 28, rys. 60.
16. Współczesny anglo-amerykański król kier.